İnsan Kaynakları Sıla Büyük

Bu içeriğimizde, sizlere günümüzde özellikle 24 saat hizmet gerektiren sektörlerde ve çalışanların belirli zaman aralıklarıyla birbirlerinin yerine çalışması anlamına gelen vardiya sistemlerinden ve terimlerden bahsedeceğiz.

Vardiya sistemi nedir?

Vardiyalı çalışma sistemi, günümüzde ezberlenmiş Pazartesi’den Cuma’ya sabah dokuz akşam beş kalıbına uymayan bir nevi bulunduğu kabın da şeklini alarak kendi içinde özelleşmiş bir çalışma programıdır.

Çeşitli vardiya saatlerinin bulunduğu bu çalışma sistemi gökyüzünün rengine bakmaksızın gün içine uyarlanabileceği için beraberinde gelen çeşitli avantajların yanı sıra dezavantajları da bulunmaktadır.

Çalışanlar esnek çalışma saatleri sayesinde kendilerine ve çevrelerindeki çeşitli faktörlere zaman yaratma imkânına sahip olmaktadırlar. Bunun yanında bazı şirketler haftalık 45 saat olan yasal çalışma sınırı aşılmamış olsa da günde 7.5 saati aşan çalışmalar için daha fazla ücret sunarlar.

Fakat aynı zamanda vardiyalı çalışma sistemi herkese uygun olmamakla beraber çalışanlar iş yaşam dengesini kuramamakta ve çeşitli uyku problemleri, düzensiz beslenmenin getirdiği obezite, diyabet ve kalp hastalıkları gibi sağlık problemleriyle karşı karşıya kalabilmektedir.

Vardiya sistemleri nelerdir?

Bir vardiya sisteminin belirli çalışma saatleri sektöre, çalışma sahasına ve gerçekleşen iş türüne bağlı olarak değişebilir.

Bazı yaygın vardiya sistemleri şunlardır:

Sabit Vardiyalar

Aynı vardiyada her gün veya her hafta çalışan ekiplerden oluşan ve belirli çalışma saatlerini içeren bir çalışma programıdır. Bu saatler günün üçe veya dörde bölünmüş kısımlarından oluşur. Genelde 8 saatlik periyotlarda sabah, öğleden sonra ve gece olmak üzere hep aynı vardiyada çalışan ekipler tarafından devam ettirilir.

Dönüşümlü Vardiyalar

Çalışanların birkaç gün veya haftada bir yine günü belirli aralıklara bölerek sabah, öğleden sonra ve gece vardiyaları arasında geçiş yapmalarına sağlayan ve dönüşümlü olarak farklı vardiyalarda çalışmasına imkân tanıyan bir çalışma programıdır. Bu çalışma sistemi, operasyonların veya hizmetlerin günün her saati devam etmesini sağlamaya yardımcı olur.

Bölünmüş Vardiyalar

Bir iş gününü iki farklı vardiyaya bölmek şeklinde tanımlanabilir. Bu vardiya türünü örnekle açıklayacak olursak bir çalışanın sabah 05:00’ten yine sabah 09:00’a kadar çalışıp ikinci vardiyasına da öğleden sonra 14:00’de başlayıp akşam 19:00’a kadar çalışması şeklinde açıklayabiliriz. Burada iki vardiya arası bulunan süreyi dinlenmek veya yemek yemek için verilen mola şeklinde tanımlamamaya dikkat etmeliyiz.

Üçlü Vardiya Sistemi

24 saatlik bir günün üçe bölünmüş sekiz saatlik çalışma aralıklarından oluşan dönüşümlü olarak devam edilen bir vardiya sistemidir. Belirli başlangıç ve bitiş saatleri sektöre, şirkete ve iş fonksiyonuna göre değişebilir. Bazı sektörler için daha uzun veya daha kısa vardiyalar gerekebilir ve bazı şirketler kendi özel ihtiyaçlarını karşılamak için biraz farklı başlangıç ve bitiş saatlerine sahip olabilir.

Bu vardiyalardan ilki genellikle sabahın erken saatlerinden 02:00-08:00 arasında başlayıp öğleden sonra 14:00-16:00 arasında bitecek şekilde planlanır.

İkinci vardiya, öğleden sonra 14:00-16:00 saatleri arasında başlayıp akşam 22:00-00:00 civarında bitirilip üçüncü vardiyaya geçilir.

Üçüncü vardiya da gece 00:00-02:00 gibi başlayıp sabah 06:00-08:00 saatlerine kadar devam etmektedir. Görüldüğü gibi bu vardiya türünün asıl amacı 24 saat boyunca imalat, ulaşım ve sağlık gibi sektörlerin operasyonuna devam etmesini sağlamaktır.

Dörtlü Vardiya Sistemi

Bu sistemde, çalışanlar art arda dört gün çalışır ve ardından art arda dört gün izin yaparlar. Her dört günlük çalışma döneminde, çalışan dört vardiyadan birinde çalışır. Örneğin; 1. gün sabah, 2. gün öğleden sonra, 3. gün gece ve 4. gün izin yapılır. Döngü daha sonra tekrar eder. Döngü daha sonra 5. günde sabah vardiyası başlayacak şekilde tekrarlanır.

Bu vardiya sistemi de genellikle üretim tesisleri veya hastaneler gibi 24 saat hizmet gerektiren sektörlerde kullanılır ve fazla mesai veya ek personel ihtiyacını en aza indirir.

Gece Vardiyası

Gece vardiyası, çalışanların gece saatlerinde genellikle akşam 22:00 ile sabah 06:00 saatleri arasında çalıştığı bir vardiyalı çalışma türüdür, üçüncü vardiya olarak da bilinir. Bu sistem genellikle sağlık, ulaşım, konaklama ve imalat gibi 24 saat çalışma gerektiren sektörlerde kullanılır.

Gece vardiyası sisteminde, çalışanlar çoğu insanın uykuda olduğu saatlerde çalışır ve uyku programlarını buna göre ayarlamaları gerekebilir.

Son olarak bir vardiya sisteminin belirli çalışma saatleri; sektörün, şirketin ve iş fonksiyonunun ihtiyaçlarına bağlı olacaktır. Bazı vardiya sistemleri, çalışanların yeterli dinlenme ve toparlanma süresine sahip olmalarını sağlamak için programa dahil edilen molalar ve yemek zamanlarıyla birlikte daha uzun veya daha kısa iş günlerini içerebilir.

Vardiya çalışma saatleri nelerdir?

Vardiyalı çalışma sisteminde çalışma saatleri aşağıdakiler gibi düzenlenir.

12/36 Çalışma Sistemi

Genel olarak bu çalışma sistemi sahada aktif rol alınan ve operasyon gerektiren sektörlerde tercih edilir ve uygulanır. Günümüzde bu sistemi en çok benimseyen sağlık, üretim, imalat ve ulaşım gibi sektörlerdir.

Bu sistemde çalışanlar belirli molalardan faydalanırlar fakat neredeyse aralıksız 12 saat çalışır ve ardından 36 saat izin yaparlar. Daha sonra 12 saatlik bir vardiya daha çalışırlar, ardından 36 saat daha izin yaparlar ve bu böyle devam eden bir çalışma sistemine döner.

Bu program, şirketlerin ek çalışana ihtiyaç duymadan operasyonlarını 7/24 sürdürmelerine olanak tanır ve çalışanlara vardiyalar arasında yorgunluğu azaltmaya ve iş-yaşam dengesini iyileştirmeye yardımcı olabilecek uzun bir mola süresi verir. Bu program bazı çalışanlar ve sektörler için faydalı olsa da bazılarımız için uzun saatlere veya bu tarz bir programa uyum sağlamak zor olabilir.

12/24 Çalışma Sistemi

12-24 vardiya sistemi, bazı sektörlerde, özellikle çalışan eksikliğinin ciddi sonuçlar doğurabileceği acil durum hizmetlerinde sürekli hizmet kapsamı sağlamak üzere tasarlanarak çalışanların sürekli hizmet kapsamı sağlamak için uzun süreler boyunca çalıştığı bir vardiya sistemi türüdür.

12-24 vardiya sistemi kapsamında, çalışanlar birbirini takip eden iki vardiya çalışır. Bu çalışma süresince 12 saatlik bir vardiyanın ardından 24 saatlik bir vardiya ile toplam 36 saat çalışılır. Bu program şirkete ve sektöre bağlı olarak değişebilir fakat örnek vermek gerekirse;

Birinci gün 12 saatlik bir vardiyanın ardından ertesi gün aynı saatte başlayıp 24 saate tamamlanan bir vardiya sistemidir. Bu iki günlük çalışmanın ardından çalışanın bir gün izin yapmasıyla iki haftalık dönemde toplam 72 çalışmasıyla bu sistem tekrarlanır.

12 Saat Çalışma Sistemi

12 saatlik çalışma sistemi, çalışanların 12 saatlik bir süre boyunca alışılmış molaların aksine yemek veya dinlenme için daha uzun bir ara vererek çalıştığı ve ardından bir sonraki vardiyalarından önce belirli bir süre izinli oldukları bir sistem türüdür. Bu çalışma sistemi de diğer vardiya türlerinde olduğu gibi sürekli operasyona devam edilmesi gereken sektörlerde aktif olarak kullanılır.

12 saatlik çalışma sistemi kapsamında, bir çalışan örneğin sabah 8:00'den akşam 20:00'ye kadar gündüz vardiyasında veya akşam 20:00'den sabah 8:00'e kadar gece vardiyasında çalışabilir. Bu çalışma saatleri sektöre ve şirkete göre düzenlenebilir.

8/24 Çalışma Sistemi

8-24 vardiya sistemi, sağlık hizmetleri ve acil servisler gibi 24 saat kapsamanın gerekli olduğu bazı sektörlerde bulunabilir. 8-24 vardiya sistemi altında, bir çalışan tam gün (24 saat) çalışabilir ve ardından başka bir tam gün için işe dönmeden önce 8 saat izin alabilir. Bu model, şirketin veya sektörün ihtiyaçlarına bağlı olarak birbirini takip eden birkaç gün boyunca tekrarlanabilir. Ancak, çalışanların sağlığı üzerindeki ciddi olumsuz etkileri nedeniyle yaygın bir vardiya sistemi değildir ve yaygın olarak kullanılmamaktadır.

2+2+2 Vardiya Sistemi

2+2+2 vardiyalı çalışma sistemi, çalışanların iki gündüz vardiyası ardından iki gece vardiyası ve iki izin gününden oluşan dönüşümlü bir programda çalıştığı bir vardiya sistemi türüdür. Bu düzen birkaç hafta boyunca iki veya dört haftalık bir süre boyunca tekrarlanabilir.

Bu çalışma sistemini bir örnek bir programla açıklayacak olursak, bir çalışan sabah 80.00'den öğleden sonra 16.00'ya kadar iki ardışık gündüz vardiyasında çalışabilir, ardından gece 00.00'dan sabah 08.00’e kadar iki ardışık gece vardiyasında çalışabilir ve ardından iki gün izin yapabilir. 

2+2+2 vardiya sistemi, programa bakıldığında gündüz çalışma ile gece çalışma arasında bir denge oluşturmak ve çalışanlara düzenli olarak izin vermek üzere tasarlanmıştır.

Genel olarak bakacak olursak vardiyalı çalışma sistemlerinin uzun çalışma saatleri nedeniyle çalışanlar üzerinde artan yorgunluk, uyku problemlemleri ve daha yüksek kaza riski gibi olumsuz etkileri mevcuttur. Şirketler bu olumsuz etkileri azaltmak amacıyla çalışma vardiyası sırasında dinlenme ve toparlanma için yeterli molalar ve fırsatlar sunmalıdır. Ayrıca, sağlıklı uyku alışkanlıkları, doğru beslenme ve stres yönetimi konusunda eğitim ve öğretim imkanı sunarak çalışanların iş-yaşam dengelerini daha iyi yönetebilmeleri için esnek programlama sistemlerinin düzenini sağlamalıdır. İyi bir uyku hijyeni sağlayarak, sağlıklı beslenerek ve mesai saatleri dışında fiziksel olarak aktif kalarak vardiyalı çalışma sistemi altında çalışanların sağlık ve esenliklerine öncelik vermeleri önemlidir.

İşçi postaları sayısının düzenlenmesi ve fazla mesai ücretlendirmesi nasıl yapılır?

Nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde çalışan çalıştırılarak yürütülen işlerde posta sayısı, 24 saatlik süre içinde en az üç işçi postası çalıştırılacak şekilde düzenlenir; yani, bir iş için maksimum 8 saat sonra mola verilmeli ve ikinci postaya geçilmelidir. Bu 24 saat içinde 11 saat dinlenme gereklidir.

Bunun amacı, çalışanların vardiyalar arasında dinlenmek ve toparlanmak için yeterli zamana sahip olmalarını sağlamaktır. Ancak turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde ve bu işlerin yürütüldüğü iş yerlerinde faaliyet gösteren alt şirket tarafından yürütülen işlerde düzenleme 24 saatte iki posta olacak şekilde yapılabilir.

İşçi postası ile yürütülen işlerde, fazla mesai için işirketlerin haftada 40 saat gibi belirli bir eşiğin üzerinde çalışılan saatler için çalışanlara normal saat ücretlerinin 1,5 veya 2 katı gibi daha yüksek bir ücret ödemesini şart koşar. Bazı ülkeler ayrıca şirketlerin hafta sonları veya tatil günlerinde çalışma için daha yüksek bir ücret ödemesini gerektirebilir.

Ayrıca, ikili ya da daha çok posta sayısının artırılması veya üç posta halinde çalışılan iş yerlerinde günlük çalışma süresinin 7,5 saatin altında saptanması sonucunda, çalışma sürelerindeki azalma nedeniyle, işçilerin ücretlerinden her ne şekilde olursa olsun, indirim yapılamaz.

En iyi yeteneklerin kariyer platformu toptalent.co'ya üye ol, Türkiye'nin ve dünyanın en iyi şirketlerinin iş, staj ve kariyer fırsatlarını keşfet.